Theo quy định của pháp luật về Trợ giúp pháp lý thì Câu lạc bộ trợ giúp pháp lý (sau đây gọi tắt là câu lạc bộ) là một hình thức hoạt động trợ giúp pháp lý (TGPL) cộng đồng. Câu lạc bộ được lập ra để tạo điều kiện cho người được TGPL ở địa phương tham gia sinh hoạt, trao đổi vướng mắc pháp luật của họ với nhau nhằm tăng cường khả năng tự giải quyết hoặc hỗ trợ giải quyết vướng mắc thông qua tư vấn pháp luật, giúp đỡ kiến thức pháp luật để hỗ trợ bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp cho người được TGPL. Tổ chức và hoạt động của câu lạc bộ thực hiện theo Điều lệ mẫu do Bộ trưởng Bộ Tư pháp ban hành. Câu lạc bộ chịu sự quản lý nhà nước của Ủy ban nhân dân cấp xã (UBND) và do Chủ tịch UBND cấp xã ra quyết định thành lập, phê duyệt thành viên Ban chủ nhiệm và Điều lệ hoạt động. Hoạt động của câu lạc bộ được điều hành thông qua Ban chủ nhiệm và sự hướng dẫn về chuyên môn, nghiệp vụ của Trung tâm TGPL nhà nước (hoặc Chi nhánh của Trung tâm) và Phòng Tư pháp.
Theo thống kê đến nay,
trong toàn quốc đã có 63 Trung tâm Trợ giúp pháp lý, 161 Chi nhánh, 6.462 Câu lạc bộ TGPL ở cấp xã. Các
Trung tâm được kiện toàn bộ máy lãnh đạo và thành lập các Phòng chuyên môn
nghiệp vụ để bảo đảm tính chuyên môn hoá, tách hoạt động quản lý hành chính nhà
nước với hoạt động trực tiếp thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý. Với con số 6.462 Câu lạc bộ TGPL ở cấp xã (Thống kê cuối
năm 2011), tính trung bình mỗi tỉnh có 102 câu lạc bộ, tăng 8 lần so với trước
khi có Luật TGPL. Để tổ chức và duy trì hoạt động, câu lạc bộ được hưởng chính
sách hỗ trợ kinh phí từ các nguồn: Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo,
Chương trình 135 giai đoạn II, Dự án hợp tác quốc tế, Quỹ TGPL Việt Nam và
nguồn kinh phí của địa phương.
Sau gần 05 năm hoạt động, các Câu lạc bộ
TGPL trong cả nước đã tổ chức được 46.403 buổi sinh hoạt định kỳ (1tháng/lần),
thu hút được 1.075.025 người đến sinh hoạt và qua sinh hoạt đã tư vấn, giải đáp
pháp luật 102.012 vụ việc cho những người trong diện được TGPL và những người
dân sinh sống tại cộng đồng. Qua kiểm tra, khảo sát của nhiều đoàn, nhiều đợt
trên nhiều địa bàn, đặc biệt là qua tự đánh giá của các Trung tâm TGPL nhà nước
thì chất lượng các câu lạc bộ được đánh giá như sau: 20/63 Trung tâm TGPL ghi
nhận ở địa phương họ có 50% câu lạc bộ hoạt động có hiệu quả; 19/63 Trung tâm
TGPL ghi nhận chỉ 30% câu lạc bộ hoạt động có hiệu quả.
Với số liệu trên thì ta thấy số lượng
Câu lạc bộ trợ giúp pháp lý đã “phủ sóng” được trên diện rộng, nhưng kết quả
thu được ở những câu lạc bộ hoạt động hiệu quả cho thấy tác động tích cực của
loại hình TGPL này đối với cộng đồng dân cư là không nhỏ, rất đáng khích lệ,
thiết thực góp phần phát triển kinh tế- xã hội, xóa đói giảm nghèo, thực hiện
dân chủ ở cơ sở. Nếu suy nghĩ ở phạm vi rộng hơn, chúng ta sẽ thấy loại hình
này đã tạo ra điều kiện thuận lợi nhất cho việc hỗ trợ được rất nhiều người
nghèo thực hiện quyền được tiếp cận với pháp luật và công lý ở ngay tại địa bàn
cơ sở, nếu hoạt động tốt
thì hàng nghìn câu lạc bộ sẽ trở
thành hàng nghìn điểm trực tiếp tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cho
nhân dân, đồng thời cũng là hàng nghìn địa chỉ giúp tháo gỡ, giải tỏa những
vướng mắc của người dân về pháp luật.
Một giá trị nữa cũng không nhỏ đó là,
khi tổ chức sinh hoạt câu lạc bộ TGPL ngay tại địa bàn thì cấp uỷ đảng, chính
quyền và các đoàn thể quần chúng ở cơ sở cũng có thêm cơ hội được lắng nghe
những vướng mắc của người dân về pháp luật, hiểu được tâm tư, nguyện vọng của
dân, nghe dân nói để qua đó nói cho dân hiểu, mối quan hệ qua lại này sẽ rất
hữu ích cho sự điều chỉnh, bổ sung công tác của cấp uỷ và chính quyền.
Nhân đây, cũng cần thông tin thêm, khi
mới triển khai hình thức TGPL tại cộng đồng thì cũng có tâm lý băn khoăn trong
một số cán bộ chính quyền, đoàn thể cấp xã với lý do,vì nếu câu lạc bộ không
được tổ chức tốt thì người đến sinh hoạt có thể lợi dụng diễn đàn câu lạc bộ
với dụng ý xấu, như vậy sẽ “lợi bất cập hại”. Qua thực tế, những băn khoăn này
được giải tỏa khi câu lạc bộ hoạt động tốt. Sinh hoạt Câu lạc bộ TGPL đã giúp
nhân dân và cán bộ cơ sở hiểu rõ hơn, hiểu nhiều hơn các quy định của pháp luật
thông qua việc vận dụng, áp dụng cụ thể vào từng vụ việc liên quan đến đời sống
hàng ngày của người dân và công tác quản lý của chính quyền cơ sở từ đó có thái
độ, nhận thức đúng để lựa chọn hành vi ứng xử của mình phù hợp với pháp luật,
nâng cao ý thức tôn trọng pháp luật, sống và làm việc theo pháp luật, như vậy
thì sẽ được cấp ủy đảng và chính quyền tin tưởng, khuyến khích và người dân
hưởng ứng, tự giác tham gia.
Những hạn chế, trở ngại cần vượt qua
Song hành với những kết quả tích cực nêu
trên là những hạn chế, trở ngại đang thách thức tính bền vững, tính hiệu quả
của mô hình này, trước hết là đối với 60% các câu lạc bộ thuộc loại hoạt động
chưa hiệu quả. Sự quan ngại về tình hình này đã thể hiện ở nhiều người “ trong
cuộc”, vì vậy, cần quan tâm và thẳng thắn nhìn nhận để có quyết tâm và giải
pháp vượt qua, đây cũng là cơ sở để rút ra bài học kinh nghiệm cho công tác chỉ
đạo thời gian tới. Sau đây là những hạn chế, trở ngại đã được nhận diện và xem
như thách thức cần phải vượt qua:
Về chất lượng các câu lạc bộ, theo tỷ lệ
đánh giá thì vẫn còn khoảng 60% số câu lạc bộ hoạt động chưa hiệu quả. Đây là một
trở ngại lớn, vì muốn nâng được chất lượng cho bằng các câu lạc bộ khác thì cần
phải thực hiện nhiều giải pháp và cũng cần có thời gian. Chúng tôi cho rằng,
việc khắc phục thực trạng này khó khăn hơn cả việc thành lập những câu lạc bộ
mới, bởi vì muốn khôi phục lại tính hấp dẫn, thiết thực của câu lạc bộ để thu
hút trở lại những người trước đây đã tham gia sinh hoạt không phải là chuyện
đơn giản khi mà các “cựu” thành viên này đã không còn mặn mà hoặc xem câu lạc
bộ là “điểm hẹn” hữu ích, hấp dẫn họ như thời gian trước, nói cách khác là niềm
tin tưởng vào câu lạc bộ đã phần nào giảm sút.
Để có được một buổi sinh hoạt có chất
lượng, thu hút được nhiều người, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu pháp luật và được
giải tỏa vướng mắc pháp luật của họ thì công việc chuẩn bị phải công phu về mọi
mặt. Thực tế đã có nhiều buổi sinh hoạt thiếu hấp dẫn, không sôi động, thời
gian sinh hoạt chủ yếu dành để phổ biến (đọc, nghe) văn bản pháp luật, người
đến dự thụ động ngồi nghe, hoặc nếu có lựa chọn tình huống pháp luật đưa ra thảo
luận, trao đổi thì rất chung chung, xa vời với đời sống thực tế ở địa bàn nên
ít có tác dụng đáp ứng nhu cầu giải tỏa vướng mắc pháp luật cụ thể và thường
nhật của người dân.
Việc cùng lúc thành lập nhiều câu lạc bộ
(lại hầu hết ở những địa bàn vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn) trong
khi chưa có sự chuẩn bị kỹ về các điều kiện bảo đảm cần thiết cũng là một thách
thức lớn. Cách thức triển khai này ở một số nơi vẫn mang tính chất “phong trào”
trong khi lực lượng cán bộ của Trung tâm TGPL và của Phòng Tư pháp còn quá
thiếu, địa bàn quản lý rộng, phức tạp về địa lý, vì vậy không thể thường xuyên,
kịp thời bám sát địa bàn nắm tình hình, trực tiếp hỗ trợ nghiệp vụ, kỹ năng cho
Ban chủ nhiệm, nhất là trong thời gian đầu, trong khi đó thì nhiều thành viên
Ban chủ nhiệm có rất ít thời gian chuẩn bị cho buổi sinh hoạt vì họ đều đang
gánh vác, bận rộn nhiều công việc khác ở cơ sở.
Hàng tháng,
câu lạc bộ chỉ sinh hoạt tại một địa điểm cố định (thường là ở hội trường UBND
xã) cũng là nguyên nhân ảnh hưởng tới số lượng người đến sinh hoạt câu lạc bộ.
Thực tế cho thấy, các buổi sinh hoạt nếu chỉ tổ chức tại hội trường UBND xã mà
không chú ý di chuyển đến các khu dân cư trong địa bàn để sinh hoạt (cho gần
dân hơn) thì sẽ rất ít người đến sinh hoạt do điều kiện nhà họ ở xa trụ sở của
chính quyền, đi lại khó khăn (nhất là các xã vùng sâu, vùng xa, miền núi cao).
Đã có những câu lạc bộ trong một thời gian dài các buổi sinh hoạt chỉ tổ chức
tại hội trường UBND xã với 08 người trong Ban chủ nhiệm và 06 người dân đến
tham dự. Bên cạnh đó, vấn đề thời điểm, thời gian sinh hoạt không hợp lý cũng
ảnh hưởng đến cơ hội được tham dự của người dân (nhất là vào những vụ mùa, sản
xuất của nông dân).
Câu
lạc bộ TGPL là một mô hình mới, có nhiều quy định đặc thù về tổ chức và hoạt
động (ít thấy có câu lạc bộ nào được quy định cụ thể trong Luật, Nghị định, tổ
chức và hoạt động được điều chỉnh bằng Điều lệ mẫu như Câu lạc bộ TGPL), vì thế
nên trong quá trình chỉ đạo, hướng dẫn và tổ chức sinh hoạt rất cần có sự quan
sát, phát hiện những mặt được, chưa được để kịp thời rút kinh nghiệm, phổ biến,
giao lưu, học hỏi giữa các câu lạc bộ, tuy nhiên việc này dường như chưa được
chú ý đúng mức, đây cũng là hạn chế dẫn đến sự xơ cứng, lối mòn, ít có sự vận
dụng sáng tạo, cải tiến trong sinh hoạt câu lạc bộ.
Việc lồng ghép nội dung sinh hoạt Câu
lạc bộ TGPL với các nội dung khác trong cùng buổi sinh hoạt cũng là vấn đề cần
có cách xử lý linh hoạt. Qua phản ánh từ nhiều địa phương, sở dĩ nhiều buổi
sinh hoạt Câu lạc bộ TGPL có ít người đến dự, thậm chí không tổ chức sinh hoạt
độc lập được là do ở cấp xã có khoảng từ 07 đến 10 loại hình câu lạc bộ được
thành lập theo các tổ chức đoàn thể tương ứng như: nông dân, phụ nữ thanh niên,
cựu chiến binh và trong tháng thì tổ chức nào cũng sinh hoạt câu lạc bộ, với
tình hình này người dân sẽ không thể có nhiều thời gian để “chia năm xẻ bảy”
cho tất cả các buổi sinh hoạt, vì vậy ở nhiều nơi nội dung sinh hoạt Câu lạc bộ
TGPL đã được lồng ghép, kết hợp trong sinh hoạt với các câu lạc bộ khác nhưng
việc lồng ghép cũng có lúc khiên cưỡng, nhiều khi không hiệu quả.
Sự trục trặc, thiếu thống nhất trong
thực hiện cơ chế hỗ trợ kinh phí sinh hoạt và rườm rà về thủ tục hành chính,
giấy tờ trong tổ chức sinh hoạt, báo cáo, thanh toán kinh phí hỗ trợ nếu không
được cải tiến cũng là trở ngại cho việc duy trì mô hình này.
Về hỗ trợ kinh phí sinh hoạt câu
lạc bộ, do cơ chế phối hợp về quản lý và cấp phát kinh phí hỗ trợ còn tách rời,
chưa gắn kết, liên thông với cơ chế quản lý và hướng dẫn về chuyên môn, nghiệp
vụ (cụ thể là việc quản lý và cấp phát kinh phí hoạt động theo chương trình 135
giai đoạn 2) nên vẫn còn nhiều xã nghèo, xã đặc biệt khó khăn chưa thành lập
được câu lạc bộ theo các Chương trình giảm nghèo (1.189 xã nghèo = 54,7% và 533
xã đặc biệt khó khăn = 29%). Tình trạng này có thể làm hạn chế cơ hội của những
người được thụ hưởng chính sách ưu đãi về TGPL tại cộng đồng (thông qua hình
thức sinh hoạt Câu lạc bộ TGPL).
Một số kiến nghị
1. Ưu
tiên hàng đầu việc củng cố, hỗ trợ các câu lạc bộ hoạt động kém hiệu quả (số
lượng khoảng 60%), trong thời gian này tạm ngừng thành lập các câu lạc bộ mới
để tập trung sức lực nâng chất lượng câu lạc bộ. Chỉ khi nào chuẩn bị đủ các
điều kiện bảo đảm cần thiết thì mới thành lập câu lạc bộ, tránh lối triển khai
kiểu “phong trào” như thời gian vừa qua, đặc biệt là tránh để mất tính hấp dẫn,
thiết thực của mô hình. Trong thực tế đã có địa phương thực hiện một giải pháp
rất có hiệu quả để củng cố, hỗ trợ câu lạc bộ, tháo gỡ sự lúng túng ban đầu,
hoặc thiếu kinh nghiệm của Ban chủ nhiệm bằng việc phân công các chuyên viên
pháp lý có nhiều kinh nghiệm của Sở Tư pháp với tư cách là những phái viên theo
dõi, hỗ trợ kỹ năng, “cầm tay hướng dẫn việc” điều hành của Ban chủ nhiệm.
2. Sớm
tổ chức rút kinh nghiệm, tìm nguyên nhân tình trạng kém hiệu quả ở những câu
lạc bộ nói trên, đồng thời nhân rộng bài học thành công từ những nơi hoạt động
tốt để thông tin, hội thảo, giao lưu học hỏi lẫn nhau (nên làm trong phạm vi
từng huyện để tránh đi lại xa, tiết kiệm kinh phí; có thể mời các Ban chủ nhiệm
CLB trong huyện tham dự một buổi sinh hoạt tại một CLB hoạt động tốt để trực
tiếp tham khảo, học hỏi kỹ năng điều hành buổi sinh hoạt). Chú trọng phát huy
vai trò chủ động, sáng tạo, năng lực và kỹ năng điều hành buổi sinh hoạt của
Ban chủ nhiệm câu lạc bộ. Cơ cấu thành viên Ban chủ nhiệm không nhất thiết phải
có đầy đủ đại diện của các đoàn thể quần chúng ở cơ sở, nên bổ sung vào Ban chủ
nhiệm cả những người khác có kinh nghiệm, lòng nhiệt tình và năng khiếu tổ chức
sinh hoạt câu lạc bộ. Về lâu dài, muốn có sự phát triển bền vững, ít phụ thuộc
vào yếu tố chi viện của Phòng Tư pháp hoặc Trung tâm TGPL thì phải chăm lo củng
cố, tăng cường năng lực của Ban chủ nhiệm câu lạc bộ, khi sức mạnh tại chỗ đã
không thể có thì nguồn lực hỗ trợ, chi viện trực tiếp của cấp trên cũng không
thể là vô hạn, không thể làm thay vai trò của Ban chủ nhiệm và vai trò của
chính quyền sở tại.
3. Trung
tâm TGPL và Phòng Tư pháp cần phối hợp với UBND cấp xã khảo sát các vấn đề,
những loại vụ việc người dân thường có vướng mắc pháp luật để biên tập thành
những tình huống thường gặp trong đời sống pháp lý ở cộng đồng, trong “ngân
hàng” tình huống này cần có đủ các dạng tình huống sát với các đặc điểm vùng,
miền để sẵn sàng lấy ra thảo luận. Đây là cách hỗ trợ rất hiệu quả cho các Ban
chủ nhiệm, khắc phục được tình trạng khan hiếm tình huống hoặc tình huống đưa
ra trao đổi trong buổi sinh hoạt chẳng gắn gì với đời sống pháp luật tại địa
bàn.
4. Điều
chỉnh một số vấn đề về: lồng ghép, kết hợp nội dung sinh hoạt Câu lạc bộ TGPL
với các câu lạc bộ khác; thời điểm, thời gian sinh hoạt; địa điểm sinh hoạt tại
các khu dân cư… để bảo đảm tính hợp lý và điều kiện thuận lợi cho nhiều người
được sinh hoạt câu lạc bộ.
5. Từng
buổi sinh hoạt câu lạc bộ cần có kế họach cụ thể, kinh nghiệm ở những nơi thu
hút được nhiều người đến sinh hoạt là do Ban chủ nhiệm đã khảo sát, nắm được
những vướng mắc của người dân, hiểu nhu cầu của người dân đang tập trung ở vấn
đề gì (việc khảo sát, nắm trước tình hình thường có sự cộng tác của các trưởng
thôn, bản, cụm dân cư tập hợp và phản ánh cho Tư pháp xã và Ban chủ nhiệm) để
chuẩn bị được một “kịch bản”, chương trình hợp lý, hấp dẫn, trước khi tổ chức
sinh hoạt làm cho người tham gia có cảm giác như được “gãi đúng chỗ ngứa”.
6. Điều
chỉnh cơ chế hỗ trợ kinh phí sinh hoạt câu lạc bộ cho hợp lý, bảo đảm việc cấp
phát kịp thời, khắc phục tình trạng nếu kinh phí cấp chậm thì câu lạc bộ nghỉ
sinh hoạt.
7. Tăng
cường vai trò, trách nhiệm của cấp uỷ đảng, Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân
cấp xã, cấp huyện trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, tạo điều kiện cho
câu lạc bộ; gắn kết chương trình phổ biến, giáo dục pháp luật (do Hội đồng phối
hợp công tác PBGDPL ở địa phương quản lý) với hoạt động câu lạc bộ. Về phương
diện truyền thông pháp luật, hỗ trợ pháp lý thì hoạt động Câu lạc bộ TGPL tại
cộng đồng là hoạt động có tính thiết thực và trực tiếp cả về bề rộng (cho nhiều
người đến dự sinh hoạt) lẫn chiều sâu (hỗ trợ nhu cầu được giải tỏa vướng mắc
pháp luật cho từng người cụ thể với những vụ việc, sự kiện cụ thể liên quan đến
họ), vì vậy đã có Chủ tịch UBND tỉnh, với tư cách là Chủ tịch Hội đồng phối hợp
công tác PB,GDPL của tỉnh không ngần ngại khi quyết định dùng kinh phí của
chương trình PB,GDPL hỗ trợ cho những nơi còn lại trong địa bàn tỉnh chưa thành
lập Câu lạc bộ TGPL hoặc chưa có kinh phí hoạt động.
Tổ chức sơ kết 05 năm thực hiện Luật Trợ giúp
pháp lý, chúng ta quan sát được tổng thể “bức tranh” về thực thi pháp luật trợ
giúp pháp lý, trong đó có mảng sáng, mảng tối của hình thức TGPL cộng đồng.
Chúng tôi hy vọng những thông tin trong bài viết này sẽ hữu ích, góp phần tăng
cường công tác chỉ đạo hoạt động câu lạc bộ trong thời gian tới. Tuy nhiên, nếu
thiếu sự quan tâm và cả quyết tâm hành động thì không thể nói đã thực thi tốt
quy định đã được xác định trong các văn bản luật về Trợ giúp pháp lý./.
Minh Loan
|